ئاڤا دەقی پێشنیازەکانی هەرێمی کوردستان و عێراق لەبارەی مووچە و نەوت بڵاو دەکاتەوە

ئاڤا نیوز

لەکاتێکدا ناکۆکییە داراییەکانی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵی گەیشتووەتە قۆناغێکی هەستیار، نووسینگەی سەرۆکوەزیرانی عێراق پێکهێنانی لیژنەیەکی باڵای بۆ تاوتوێکردنی دوو پێشنیازی جیاوازی هەولێر و بەغدا ڕاگەیاند. ئەم دوو پێشنیازە، کە تایبەتن بە دۆسیەکانی نەوت، داهات و مووچە، جیاوازیی گەورە لە دیدگای هەردوو لادا دەردەخەن.

 

لیژنەی باڵا بۆ یەکلاکردنەوەی ناکۆکییەکان.

 

بەپێی ڕاگەیێندراوی نووسینگەی محەممەد شیاع سوودانی سەرۆکوەزیران، لەسەر بنەمای یاسای بودجە و بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی، ئەنجوومەنی وەزیران بڕیاری داوە لیژنەیەک بە سەرۆکایەتیی وەزیری پلاندانان و ئەندامێتیی چەند وەزیرێکی دیکە پێکبهێنرێت. ئەرکی ئەم لیژنەیە تاوتوێکردنی دوو پێشنیازەکەی حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵییە و پێویستە لە نزیکترین کاتدا ڕاسپاردەکانی خۆی پێشکەش بکات بۆ ئەوەی بڕیاری کۆتایی لەبارەوە بدرێت.

جیاوازییە سەرەکییەکانی نێوان دوو پێشنیازەکە.

هەرچەندە هەردوولا لەسەر بنەمای گشتیی چارەسەری کێشەکان کۆکن، بەڵام لە وردەکاری و میکانیزمی جێبەجێکردندا جیاوازیی گەورەیان هەیە:

1. پرسی ڕادەستکردنی نەوت:

پێشنیازی هەرێمی کوردستان: دوو بژاردە دەخاتەڕوو؛ یان ڕادەستکردنی تەواوی نەوتی بەرهەمهێنراو (282 هەزار بەرمیل) بە مەرجی ڕێککەوتن لەگەڵ کۆمپانیاکان، یان ڕادەستکردنی 100 هەزار بەرمیلی ڕۆژانە تا گەیشتن بە ڕێککەوتنی کۆتایی. هەرێمی کوردستان داوا دەکات خۆی بەشی ناوخۆ نەوت بپاڵێوێت.

 

پێشنیازی بەغدا: داوای ڕادەستکردنی دەستبەجێ و بێمەرجی تەواوی نەوتی بەرهەمهێنراو دەکات (کە بە 236 هەزار بەرمیل بۆ هەناردە خەمڵێنراوە) و دواتر لیژنەیەک پێداویستیی ناوخۆیی هەرێمی کوردستان دیاری دەکات.

2. داهاتە نا-نەوتییەکان:

پێشنیازی هەرێمی کوردستان: بەردەوامبوون لەسەر ڕادەستکردنی ڕێژەی 50%ی داهاتەکان، وەک لە یاسای بودجەدا هاتووە.

مەرجی بەغداش بۆ داهاتە نا-نەوتییەکان ئەوەیە لە 200 ملیار دینار کەمتر نەبێت، بەپێی خشتەکانی پێداچوونەوەی بودجە.

3. پرسی مووچە و کاتی جێبەجێکردن:

پێشنیازی هەرێمی کوردستان: داوای دەستپێکردنەوەی دەستبەجێی ناردنی مووچە دەکات، بە پشتبەستن بە بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی و جەخت لەوە دەکاتەوە کە نابێت کێشە سیاسییەکان مووچە ڕابگرن.

پێشنیازی بەغدا: ناردنی مووچە بەستراوەتەوە بە جێبەجێکردنی تەواوی خاڵەکانی دیکەوە لەلایەن هەرێمی کوردستانەوە. واتە، مووچە دوای ڕادەستکردنی نەوت و داهات دەنێردرێت، نەک پێشتر یان هاوکات.

بەم شێوەیە، چارەنووسی ڕێککەوتنی نێوان هەولێر و بەغدا بەستراوەتەوە بە ئەنجامی گفتوگۆکانی ئەو لیژنە باڵایەی کە ئەرکی نزیککردنەوەی ئەم دوو دیدگا جیاوازەی پێ سپێردراوە.

 

دەقی پێشنیازەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان:

(ڕەشنووسی ڕێککەوتن - ڕێککەوتی (7/7/2025)

یەکەم: ڕادەستکردنی نەوت
ئەلف: قۆناغی یەکەم:
1) ڕادەستکردنی نەوت:

 

پێشنیازی یەکەم: (لە حاڵەتی بەشداریکردنی کۆمپانیاکان)

دەستپێکردنی دەستبەجێ بە ڕادەستکردنی نەوتی بەرهەمهێنراو لە هەرێم بە کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوت (سۆمۆ) بۆ مەبەستی هەناردەکردن، لە حاڵەتی ڕێککەوتن لەسەر کاری لیژنەی تەکنیکی هاوبەش لەنێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێم و کۆمپانیا پەیوەندیدارەکان بۆ هەموارکردنی یاسای بودجەی فیدراڵی (ڕوونکردنەوە: بەرهەمی ئێستا 282 هەزار بەرمیلە لە ڕۆژێکدا، کە 65 هەزار بەرمیلی ڕۆژانە بۆ بەکاربردنی ناوخۆیی تەرخانکراوە، ئەمەش لەڕێگەی لیژنەی پێوانە و ستانداردە هاوبەشەکانەوە دەبێت).

 

پێشنیازی دووەم: (لە حاڵەتی بەشدارینەکردنی کۆمپانیاکان)

دەستپێکردنی دەستبەجێ بە ڕادەستکردنی ئەو بڕە نەوتەی کە بەردەستە، کە بە 100 هەزار بەرمیل ڕۆژانە دەخەمڵێنرێت لە نەوتی بەرهەمهێنراوی هەرێم، بۆ کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوت (سۆمۆ) بۆ مەبەستی هەناردەکردن (تا ئەو کاتەی لەسەر بنەمای کاری لیژنەی تەکنیکی هاوبەش ڕێککەوتن دەکرێت بەپێی یاسای هەموارکراوی بودجە لەنێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێم و کۆمپانیا پەیوەندیدارەکاندا).

 

2) بەکاربردنی ناوخۆیی نەوت:

بەکاربردنی ناوخۆیی لە ئەستۆی هەرێمی کوردستان دەبێت (بەڕێوەبردن و دابەشکردن)، و بڕی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی بڕی 65 هەزار بەرمیلی ڕۆژانە دادەپۆشرێت.

 

دووەم: داهاتە نا-نەوتییەکان:

1) بەردەوامبوونی حکومەتی هەرێم لە ڕادەستکردنی داهاتە فیدراڵییەکان بە گەنجینەی گشتیی فیدراڵی بەپێی یاسای بودجەی فیدراڵی (50% لە ڕسووماتی گومرگی و باجی دەروازە).

سێیەم: خەرجکردنی مووچەی هەرێمی کوردستان:

2) لەسەر وەزارەتی دارایی فیدراڵی دەستپێکردنەوەی خەرجکردنی مووچەی هەرێم بۆ مانگەکانی ئایار و حوزەیرانی 2025 و مانگەکانی دواتر، تا ئەو کاتەی یاسای بودجەی گشتیی فیدراڵی پەسەند دەکرێت، و لەژێر ڕۆشنایی بڕیاری دادگای فیدراڵیی باڵا بە ژمارە (224/فیدراڵی/2023) و (269/فیدراڵی/2023)، کە جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە کە ناکۆکیی نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمی کوردستان نابێت ببێتە هۆکار بۆ پشتگوێخستنی خەرجکردنی مووچەی هەرێم لە کاتی خۆیدا، و پێویستیی بەدیهێنانی یەکسانیی کاریگەر لەنێوان مووچەخۆرانی هەرێم و هاوتاکانیان لە حکومەتی فیدراڵی لەڕووی بڕی مووچە و کاتی وەرگرتنی شایستەکانیانەوە.

دەقی پێشنیازەکانی حکومەتی عێراق:

یەکەم: ڕادەستکردنی نەوت

ئەلف - قۆناغی یەکەم:

1. ڕادەستکردنی نەوت: دەستبەجێ دەستپێکردن بە ڕادەستکردنی تەواوی بڕی بەرهەمهێنراوی ئێستا (و هەر زیادبوونێکی داهاتوویی بەرهەمهێنان) لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێم بە وەزارەتی نەوتی فیدراڵی/کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوت (سۆمۆ) بە مەبەستی هەناردەکردن و داهاتەکانی دەگەڕێتەوە بۆ گەنجینەی گشتیی فیدراڵی بەپێی یاسا¹، جگە لە بڕی بەکاربردنی ناوخۆیی². واتە: دەستبەجێ ڕادەستکردنی 236 هەزار بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا (ڕوونکردنەوە: بەرهەمی ئێستا 282 هەزار³ بەرمیلە لە ڕۆژێکدا، 46 هەزار⁴ بەرمیلی ڕۆژانەی لێ دەردەکرێت بۆ مەبەستی بەکاربردنی ناوخۆیی و بەپێی ڕاپۆرتی هاوبەشی دیوانی چاودێریی دارایی فیدراڵی و دیوانی چاودێریی دارایی هەرێم)، ئەمەش لە ڕێگەی لیژنەی هاوبەشی پێوانەکردن و ستانداردەوە دەبێت و حکومەتی هەرێم بەرپرسیارێتیی ڕادەستکردنی تەواوی بڕەکە (236 هەزار بەرمیل/ڕۆژانە) و پابەندبوونی کۆمپانیاکانی کارکەر لە هەرێم بەوە هەڵدەگرێت.

2. بەکاربردنی ناوخۆیی نەوت: بەکاربردنی ناوخۆیی نەوت لە ئەستۆی هەرێم دەبێت لەم قۆناغەدا (بەڕێوەبردن و دابەشکردن و پێدانی بڕی (16) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک بە کۆمپانیاکان لەبەرامبەر بەرهەمهێنان و گواستنەوە)، تا کاتی تەواوبوونی قۆناغی دووەم (لە خوارەوە). داهاتی فرۆشتنی بەرهەمە نەوتییەکان (ئەو بڕە نەوتە خاوەی کە بۆ بەکاربردنی ناوخۆیی ئاماژەپێکراو دراوەتە هەرێم) دەگەڕێتەوە بۆ حکومەتی فیدراڵی، دوای داشکاندنی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوە و پاڵاوتن.

با- قۆناغی دووەم (دەستبەجێ هاوتەریب لەگەڵ قۆناغی یەکەم دەست پێدەکات و بۆ ماوەی 30 ڕۆژ بەردەوام دەبێت)

هەژمارکردنی بڕی پێویستی بەکاربردنی ناوخۆیی لەلایەن وەزارەتی نەوتی فیدراڵییەوە بە هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێم بۆ شیکردنەوەی پێداویستیی کردارەکیی هاووڵاتییانی هەرێم لە بەرهەمە نەوتییەکان کە پێویستە دابین بکرێت، جا چ لەلایەن وەزارەتی نەوتی فیدراڵییەوە بەپێی مۆدێلی ئابووری و تەکنیکیی وەزارەت، یان لەلایەن هەرێمەوە بەپێی واقیعی ئێستا و بەشێوەیەک کە لەگەڵ یاسا بگونجێت و یەکسان بێت بەو بڕەی لە سەرەوە ئاماژەی پێکراوە.

دووەم: ڕادەستکردنی داهاتە نانەوتییەکان⁶ کە دەگاتە 7 ترلیۆن دینار ساڵانە⁷. بەپێی تەرازووی پێداچوونەوە، داهاتە نانەوتییەکان دەگاتە 407 ترلیۆن دینار ساڵانە⁸.

سێیەم: پێکهێنانی لیژنەیەکی هاوبەش لەنێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێم بۆ تەواوکردنی بەنیشتمانیکردنی مووچەی هەرێم بەپێی بڕیاری دادگای فیدراڵی و لە ماوەیەکدا کە لە (90) نەوەد ڕۆژ تێپەڕ نەکات، و دابینکردنی دارایی لە کۆتایی ماوەی دیاریکراودا تەنها بۆ مووچە بەنیشتمانکراوەکان دەبێت.

چوارەم: پێکهێنانی لیژنەیەکی یاسایی و تەکنیکیی هاوبەش لەنێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێم بە پشتبەستن بە (ماددەی 13/حەوتەم)ی یاسای بودجەی گشتیی فیدراڵی ژمارە 13ی ساڵی ٢٠٢٣ی هەموارکراو بۆ ئامادەکردنی توێژینەوەیەکی یاسایی بۆ چارەسەرکردنی کێشەی تێپەڕاندنی پشکی هەرێم لە بودجە لەسەر بنەمای خەرجیی کردارەکی⁹، و توێژینەوە یاساییەکە بە کۆنووسێک لە ماوەی دوو هەفتەدا پێشکەش بە ئەنجوومەنی وەزیرانی فیدراڵی دەکرێت.

پێنجەم: وەزارەتی دارایی فیدراڵی دەست دەکات بە دابینکردنی دارایی بۆ مووچەی هەرێم دوای جێبەجێکردنی بڕگەکانی (یەکەم/قۆناغی یەکەم، دووەم، سێیەم، چوارەم) لەلایەن هەرێمەوە، و دوای ڕەزامەندیی ئەنجوومەنی وەزیرانی فیدراڵی.

ڕوونکردنەوە: ڕاپۆرتی جێبەجێکردنی ڕێککەوتننامەی سەرەوە لە نزیکترین دانیشتنی ئەنجوومەنی وەزیرانی فیدراڵیدا دەخرێتەڕوو دوای بەجێهێنانی τα خاڵانەی خوارەوە:

1. وەرگرتنی ڕەزامەندیی فەرمیی هەرێم لەسەر بڕگەکانی ئەم ڕێککەوتنە، و ناوبردنی ئەندامانی لیژنە هاوبەشەکانی سەرەوە.

2. ڕادەستکردنی نەوت بەپێی ئەو بڕانەی لە بڕگەی (یەکەم)دا ئاماژەیان پێکراوە، لەسەر بنەمای ڕاپۆرتێکی هاوبەشی کۆمپانیای سۆمۆ و کۆمپانیای نەوتی باکوور.

3. ڕادەستکردنی داهاتە نانەوتییەکان بەپێی ئەو بڕە پارە شایستانەی لە بڕگەی (دووەم)دا ئاماژەیان پێکراوە، (یان ئەنجامدانی تەقاسە (مقاصة) بە بەهاکەی لەگەڵ تەمویلی مووچە).

4. ناوبردنی ئەندامانی لیژنەی بەنیشتمانیکردن بەپێی بڕگەی (سێیەم).

5. ناوبردنی ئەندامانی لیژنەی یاسایی و تەکنیکی و بەرزکردنەوەی ڕاسپاردەکانیان بۆ ئەنجوومەنی وەزیران بەپێی بڕگەی (چوارەم).

6. مووچەکان ڕاستەوخۆ دوای بڕیاری ئەنجوومەنی وەزیرانی فیدراڵی بۆ پەسەندکردنی ڕاپۆرتی جێبەجێکردنی ئەم ڕێککەوتنە، خەرج دەکرێن.

________________________________________
¹ بڕگەی (دووەم/أ) ی ماددەی (12)ی یاسای بودجەی گشتیی فیدراڵی ژمارە (13)ی ساڵی 2023ـی هەموارکراو کە دەڵێت (حکومەتی هەرێمی کوردستان پابەند دەبێت بە هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتی نەوتی فیدراڵی بە ناردنی نەوتی خاوی بەرهەمهێنراو لە کێڵگەکانی هەرێم بۆ کۆگاکانی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوت (سۆمۆ) لە بەندەری جەیهانی تورکیا بە بڕێک کە لە (400) چوارسەد هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا کەمتر نەبێت).

² بەپێی ئەوەی لە ڕێککەوتنەکاندا دیاریکراوە بۆ هەناردەکردنی بڕی نەوتی بەرهەمهێنراو لە هەرێم، بە مەرجێک وەزارەتی نەوتی فیدراڵی بەرهەمە نەوتییەکان بۆ هاووڵاتییانی هەرێم دابین بکات وەک باقی ناوچەکانی تری عێراق و لە ڕێگەی کۆمپانیای دابەشکردنی بەرهەمە نەوتییەکانەوە، بەڵام حکومەتی هەرێم بەم پێشنیازە ڕازی نەبوو و ڕێککەوتن کرا کە لە ماوەی مانگێکدا (لە قۆناغی دووەم) لە چوارچێوەی ئەم وەرەقەیەدا توێژینەوەیەک لەوبارەیەوە بکرێت.

³ بەپێی ئەو ئامارانەی هەرێمی کوردستان داویەتی... وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە هەرێم و حکومەتی هەرێم جەختیان کردۆتەوە کە کۆی بەرهەمی ئێستا دەگاتە 282 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا، و دوای دەستپێکردنەوەی هەناردەکردن وردە وردە زیاد دەکات بۆ 30-40 هەزار بەرمیلی ڕۆژانە لە ماوەی مانگێکدا، و حکومەتی هەرێم هێشتا ناتوانێت بڕی ٤٠٠ هەزار بەرمیلی ڕۆژانە بەرهەم بهێنێت کە لە یاسای بودجەدا هاتووە.

⁴ بەپێی تێکڕاکانی ئاماژەپێکراو لە ڕاپۆرتەکانی دیوانی چاودێریی دارایی بۆ ساڵانی 2023 و 2024، و بەپێی داتاکانی وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێم.

⁵ ئەوەی هاوتای ئەو بڕگە ڕاگیراوەیە کە لە هەموارکردنەوەی یاسای بودجەدا هاتووە و بەپێی یاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2025 یاسای هەموارکردنی یاسای بودجەی گشتیی فیدراڵی.

⁶ دەقی ماددەی (12 / دووەم / د) لە یاسای بودجەی گشتیی فیدراڵی ژمارە (13)ی ساڵی 2023ی هەموارکراو کە دەڵێت (حکومەتی هەرێمی کوردستان پابەند دەبێت بە ڕادەستکردنی داهاتە نانەوتییەکان بە گەنجینەی دەوڵەت و دیوانی چاودێریی دارایی فیدراڵی بە هەماهەنگی لەگەڵ دیوانی چاودێریی دارایی هەرێم هەڵدەستێت بە وردبینیکردنی داتاکانی پەیوەست بەو داهاتانە).

⁷ بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیوانی چاودێریی دارایی، کۆی داهاتە نانەوتییەکانی حکومەتی هەرێم نزیکەی 407 ترلیۆن دینار بووە بۆ هەر یەک لە ساڵانی 2023 و 2024.

⁸ بڕیاری دادگا بە ژمارە (224/ و یەکخراوەکەی 269 / فیدراڵی / 2023) بڕگەی حوکم، بەندی (یەکەم).

⁹ دیاریکردنی پشکەکان لە بودجەی گشتیی فیدراڵیدا و/یان بودجە فیدراڵییەکان، لەگەڵ ڕوونکردنەوەی ئەوەی کە هەموو ناوچەکانی عێراق ملکەچی پێوەری (خەرجیی کردارەکی) ن. لە کاتی هەژمارکردنی پشکەکان لە بودجەی گشتی، خەرجییە سیادییەکان کە دەوڵەت لە ئەستۆی دەگرێت دیاری دەکرێن بە شێوەیەک کە بە یەکسانی بەس بێت (بۆ نموونە: سەرۆکایەتی کۆمار، ئەنجوومەنی نوێنەران، کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان، وەزارەتی دەرەوە، هتد). پاشان باقییەکەی دابەش دەکرێت و پشکی وەزارەتەکان و لایەنە ناسیادییەکان و پارێزگا ڕێکنەخراوەکان لە هەرێمێکدا بە ڕێژەی (87.33٪)ی خەرجیی کردارەکی دەبێت و پشکی هەرێم (12.67٪)ی خەرجیی کردارەکی دەبێت.

 

دەقی پێشنیازەکەی هەرێمی کوردستان و عێراق بەزمانی عەرەبی: