پیتاندنی یۆرانیۆمی ئێران کەی ئاشکرا کرا؟

ئاڤا نیوز

مێژووی پیتاندنی یۆرانیۆم دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی شای ئێران کە ساڵی 1979 ڕووخێرنرا،  ئەوکات شا وەک پرۆژەیەکی ئاشتیخوازانە دەستیپێکرد، بەڵام دواتر بوو بە یەکێک لە گەورەترین قەیرانەکانی جیهان تا وای لێهات، ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان چەندین سزای قورسی بەسەر ئێراندا سەپاند.

ئەوەی پێویستە بیزانت: لە 14ی ئابی 2002، باڵی سیاسیی موجاهیدینی خەلق کە بە "ئەنجوومەنی نیشتمانیی بەرگریی ئێران" ناسراوە، لە شاری واشنتن دی سی پایتەختی ئەمریکا کۆنفرانسێکی ڕۆژنامەوانیی ڕێکخست. لە کۆنفرانسەدا بۆ یەکەمجار بەشێوەیەکی گشتی پەردە لەسەر بوونی دوو دامەزراوەی ئەتۆمیی نهێنیی ئێران لادرا.

ئەو دوو دامەزراوەیەی کە ئاشکرا کران:

دامەزراوەی نەتەنز: وەک دامەزراوەیەکی گەورە و نهێنی بۆ پیتاندنی یۆرانیۆم لەژێر زەویدا ناسێنرا، تێیدا هەزاران ئامێری پیتاندن (سەنتەرفیوج) لەخۆدەگرێت.

دامەزراوەی ئەراک: وەک دامەزراوەیەک بۆ بەرهەمهێنانی "ئاوی قورس" ئاشکرا کرا کە بۆ کارپێکردنی کارلێکەری ئەتۆمی (ڕیاکتۆر)ی پلۆتۆنیۆم پێویستە. پلۆتۆنیۆمیش دەتوانرێت بۆ دروستکردنی بۆمبی ئەتۆمی بەکاربهێنرێت.

گرنگیی ئاشکراکردنەکە:

گرنگییەکە لەوەدا بوو کە ئێران ئەم دامەزراوانەی بەشێوەیەکی نهێنی دروست کردبوو و پێشتر بە "ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆمی"ی ڕانەگەیاندبوو، ئەمەش پێشێلکارییەکی ڕوونی پەیماننامەی قەدەغەکردنی بڵاوبوونەوەی چەکی ئەتۆمی بوو کە ئێران ئەندامە تێیدا.

لێکەوتەکانی ئاشکراکردنەکە

پشکنینی نێودەوڵەتی: دوای ئەم زانیارییانە، ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆم فشاری خستە سەر ئێران و داوای سەردانیکردنی ئەو شوێنانەی کرد، پشکنەرانی ئاژانسەکە دواتر بوونی ئەو دامەزراوانەیان پشتڕاست کردەوە.

قەیرانی نێودەوڵەتی: ئەم ڕووداوە بووە هۆی دروستبوونی قەیرانێکی گەورەی نێودەوڵەتی، بۆ ماوەی زیاتر لە 10 ساڵ بەردەوام بوو، بەو هۆیەوە ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان چەندین سزای قورسی بەسەر ئێراندا سەپاند.

ڕێککەوتنی ئەتۆمی: دواجار ئەم قەیرانە لە ساڵی 2015دا بووە هۆی واژۆکردنی ڕێککەوتننامەی ئەتۆمی لەنێوان ئێران و وڵاتانی 5+1  (ئەمریکا، بەریتانیا، فەرەنسا، ڕووسیا، چین و ئەڵمانیا).

مێژووی بەرنامەی ئەتۆمیی ئێران

- بەرنامەی ئەتۆمیی ئێران وەک پڕۆژەیەکی ئاشتیخوازانە و بە پاڵپشتیی ئەمریکا و ڕۆژئاوا دەستیپێکرد، بەڵام دوای شۆڕشی ئیسلامی و شەڕی ئێران - عێراق لە ساڵانی 1980 بۆ 1988، بەشێوەیەکی نهێنی و بە ئامانجی سەربازیی زیندوو کرایەوە، تا لە ساڵی 2002 ئاشکرا بوو و بووە یەکێک لە گەورەترین قەیرانەکانی جیهان.

- مێژووی بەرنامەی ئەتۆمیی ئێران زۆر کۆنترە لەوەی زۆربەی خەڵک بیری لێ دەکەنەوە و بە چەند قۆناغێکی گرنگدا تێپەڕیوە، مێژووەکە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی شای ئێران.

قۆناغە سەرەکییەکانی پیتاندنی یۆرانیۆمی ئێران

قۆناغی یەکەم: سەردەمی شا (1950 - 1979) - دەستپێکی هاوپەیمانێتی لەگەڵ ڕۆژئاوادا.

قۆناغی دووەم: شۆڕشی ئیسلامی و وەستانی بەرنامەکە (1979 - کۆتایی 1980کان).

قۆناغی سێیەم: زیندووکردنەوەی نهێنیی بەرنامەکە (کۆتایی 1980کان - 2002).

قۆناغی چوارەم: ئاشکرابوون و قەیرانی نێودەوڵەتی (2002 - تا ئێستا).

توانای پیتاندنی یۆرانیۆم

توانای ئێران بەردەوام لە گۆڕاندایە کە پەیوەستە بە چەندین فاکتەرەوە، لەوانە: ئاستی پیتاندن، ژمارە و جۆری ئامێرەکانی پیتاندن (سەنتەرفیوج) و کۆگای یۆرانیۆمی خاو.

ئێران ئێستا لە ڕووی تەکنیکییەوە توانای تەواوی هەیە یۆرانیۆم تا ئاستی دروستکردنی چەک بپیتێنێت. خاوەنی یەدەگێکی گەورەی یۆرانیۆمی پیتێنراوە، بەتایبەت (60%) و ئامێری پێشکەوتووی هەیە، ئەمەش وای کردووە کە ببێتە "وڵاتێک لەسەر لێواری ئەتۆمی"، واتە تەنها بڕیارێکی سیاسیی ماوە بۆ ئەوەی ببێتە خاوەنی چەکی ئەتۆمی.

لە ماوەی زیاتر لە 20 ساڵی ڕابردوودا دانوستانەکان بە چەندین شێواز و لە ئاستی جیاوازدا بەڕێوەچوون (لە ئاستی تەکنیکی، وەزاری، سەرۆکایەتی، فەرمی و نافەرمی).

مێژووی دانوستانەکان:

قۆناغە سەرەکییەکانی دانوستان

1. گفتوگۆ سەرەتاییەکان لەگەڵ یەکێتیی ئەوروپا 2003-2005.

2. دروستبوونی گرووپی 5+1 و دەستپێکردنی دانوستانەکان 2006-2013.

3. قۆناغی چڕی دانوستانەکان و گەیشتن بە ڕێککەوتنی ئەتۆمی 2013-2015.

4. گفتوگۆکانی ڤیەننا بۆ زیندووکردنەوەی ڕێککەوتنەکە 2021-2022.

دوای کشانەوەی ئەمریکا لە ڕێککەوتنەکە لە 2018، هەوڵەکان بۆ زیندووکردنەوەی دەستیپێکردەوە کە چەندین خولی فەرمی لە شاری ڤیەننا بەڕێوەچوون، کە تێیدا ئەمریکا بە شێوەی ناڕاستەوخۆ بەشدار بوو.

دوایین جار کەی بوو؟

دوایین خولی فەرمیی دانوستانەکان بۆ زیندووکردنەوەی ڕێککەوتنی ئەتۆمی لە ئابی 2022 لە شاری ڤیەننای پایتەختی نەمسا بەڕێوەچوو.

• لەو کۆبوونەوەیەدا، یەکێتیی ئەوروپا "دەقی کۆتایی" پێشنیازێکی خستە بەردەم هەموو لایەنەکان.

• ئێران چەند تێبینییەکی لەسەر پێشنیازەکە هەبوو کە بۆ لایەنی ئەمریکی جێگەی قبووڵ نەبوو، بۆیە دانوستانەکان بە فەرمی بێ ئەنجام مانەوە و لەو کاتەوە هیچ خولێکی فەرمیی دیکەی دانوستانەکان ئەنجام نەدرا.

کۆبوونەوەی نافەرمی و ناڕاستەوخۆکان:

هەرچەندە دانوستانە فەرمییەکان وەستاون، بەڵام لەدوای ئابی 2022ـەوە چەندین کۆبوونەوەی نافەرمی و ناڕاستەوخۆ بە ناوەندگیریی عوممان و قەتەر بەڕێوەچوو.

شاندی ئێرانی و ئەمریکی لە یەک هۆتێل یان دوو شوێنی نزیک لە یەکتر دادەنیشن و پەیامەکان لەڕێگەی ناوەندگیرەکانەوە ئاڵوگۆڕ دەکرێن.

ئەم جۆرە کۆبوونەوانە بە شێوەیەکی پچڕپچڕ لە ماوەی ساڵانی 2023و 2024دا بەردەوام بوون.

دواجار لە مانگی نیسانی ئەمساڵ پێنج گەڕی دانوستانی ناڕاستەوخۆ لە عومان و ڕۆما بە نێوەندگیری عومان لەنێوان ئەمریکا و ئێران بەڕێوەچوون. دوای نەچوونە ژێر باری داواکارییەکانی ئەمریکا، پێش دوو ڕۆژ لە بەڕێوەچوونی گەڕی شەشەم کە بڕیاربوو لە 15ی ئەم مانگە بەڕێوەبچێت ئیسرائیل لە 13ی مانگ هێرشی کردە سەر ئێران.